Vrste koje nestaju
Pregled krajnje ugroženih taksona u flori Srbije koji naseljavaju Specijalni rezervat prirode Zasavica
U toku istraživanja akvatičnih makrofita u rezervatu konstatovano je do sad ukupno 45 taksona. Među makrofitama u rezervatu dominiraju široko rasprostranjene – kosmopolitske vrste koje čine preko 90% sastava makrofita. Od ukupnog diverziteta rezervata značajno je prisustvo retkih i ugroženih taksona.
Za protekli period istraživanja na prostoru rezervata konstatovane su sledeće krajnje ugrožene vrste u flori Srbiji:
Hippuris vulgaris. L. – borak, mačiji rep, vodeni konjski rep
Hippuris vulgaris. L. (Fam.Hippuridacrae) je vodena, višegodišnja biljka, do polovine potopljena u vodu. Za podlogu je pričvršćena rizomom koji može biti do 190 cm dužine. Stabljika je uspravna, čvrsta, cilindrično-člankovita, visine do 45 (a retko do 120) cm. Listovi su linearni ili linearno – lancetasti, celi pršljenasto raspoređeni. Donji submersni listovi su mrki okrenuti nadole, srednji – tanji horizontalni, a gornji – čvrsti, svetlo zeleni, usmereni nagore. Cvetovi su sitni, sedeći, smešteni u pazuhu lista, a plod je zelena jajasta orašica.
Stanište ove vrste su stajaće i sporotekuće eutrofne vode, mala jezera, močvare, peskovite i glinovite rečne obale i proređeni tršćaci. Areal vrste zahvata arktičke, borealne i umerene oblasti Evrope (do Islanda i severne Norveške), Grenlanda, zapadne Azije i Severne Amerike, antarktički deo Južne Amerike i Australije.
Na Balkanskom poluostrvu ograničeno je i disjunktno rasprostranjena. Taksonski i fitogeografski značaj vrste je u tome što je jedini predstavnik oligotipskog cirkumholoarktičkog roda Hippuris u Evropi, koji obuhvata još dve vrste H.montana i H.tetraphylla. Relikt je hidrofitne flore. Nalazišta u Srbiji su na južnoj granici areala vrste u Evropi, a od ukupno 8 poznatih lokaliteta (u Srbiji) sa polovine je u poslednjih 50 godina ova ova vrsta iščezla. Na području Zasavice prve podatke o ovoj vrsti objavio je Jurišic, Ž. (1911) da bi ekipe Zavoda za zaštitu prirode Srbije potvrdile njeno prisustvo 1997 / 98. godine kod Banovog Polja. Ova vrsta prema IUCN kategoriji za područje Srbije ima status krajnje ugroženog taksona (CR-Srb,B/2c), dok za područje Srbije prema istoj kategorizaciji ima status ugrožene vrste (EN-Yu, B/2c).
Hottonia palustris – rebratica, vodena jagorčevina, žablji ljiljan
Hottonia palustris (Fam.Primulaceae) je višegodišnja, vodena biljka sa puzećim korenom. Stabljika je visine do 90 cm, pri osnovi razgranata, lebdi u vodi, valjkasta je i pršljenasta. Sa pršljenova polaze brojni, dugi, beli adventivni korenčići pokriveni belim čekinjastim i crvenkastim žlezdastim dlakama i perasto deljeni listovi koji podsećaju na češljeve. Listovi su nežni, spiralno raspoređeni, jedno do dvostruko perasti. Režnjevi su linearni, potopljeni i plivajući. Cvast je terminalna, grozdasta od 3 do 9 cvetnih pršljenova iznad vode. Cvetovi su beli, ređe svetlo-ružičasti, u pazuhu brakteja koje su iste dužine kao i cvetna peteljka. Čašica je iste dužine kao i cev krunice, duboko linearno režnjevita. Krunica je tanjirasto proširena, sa žutim ždrelom. Plod je mnogosemena čaura kraća od čašice, a semenka je mrko-crne boje.
Naseljava sporotekuće ili stajaće vode (kanali, bare i močvare) gde gradi monotipsku zajednicu Hottonietum palustris ili ulazi u zajednicu sa Lemnom. Ulazi u sastav močvarne vegetacije u okviru šuma iz klase Alnetea glutinosae. Zahteva senovita, vodeno pokrivena, vlažna ili muljevita staništa. Indikatorska je vrsta za mezotrofne vode.
Areal ove vrste je srednja Evropa od obale Atlantika u Francuskoj i Britanskih ostrva do Urala i Kavkaza. Severna granica areala ide do južnih delova Skandinavskog poluostrva i Finske, a južna do Apeninskog i Balkanskog poluostrva. Najjužniji, a istovremeno i krajnji disjunktni areal nalazi se u severo-zapadnom delu Male Azije.
Na Balkanskom poluostrvu je krajnje sporadično rasprostranjena u zapadnim (Slovenija, Hrvatska) centralnim (Srbija) i istočnim delovima Balkana. Za proteklih pedeset godina, u Srbiji je ukupna brojnost ove vrste procenjena na nešto više od 1000 reproduktivno sposobnih primeraka. Novozabeležena nalazišta ove vrste nam ne ukazuju na njeno dalje širenje, u stvari ova vrsta se nalazi u fazi povlačenja. Za područje Zasavice na lokalitetu Šumareva ćuprija ova vrsta broji do 100 reproduktivno sposobnih jedinki. Taksonomski i fitogeografski značaj biljke rebratice je pripadnost oligotipskom rodu Hottonia koji obuhvata vikarnu severnoameričku vrstu H. inflata. Ove udaljene filogenetske veze ukazuju na reliktnost vrste, odnosno na njenu pripadnost arkto-tercijarnom akvatičnom flornom elementu. Status vrste prema IUCN kategoriji za područje Srbije je krajnje ugroženi takson (CR-Srb, B/2ac), dok za područje Srbije ima određen status krajnje ugroženi takson (CR-Yu, B/2ac).
Ranunculus lingua L. – jezičasti ljutic, kaljužarka
Ranunculus lingua L. (Fam.Ranunculaceae) je višegodišnja biljka sa debelim, šupljim rizomom i žiličastim korenom. Obrazuje stolone duge do 80 cm. Stabljika je visine 50-150 cm, snažna, uspravna, šuplja i u gornjem delu jako granata, gola ili sa proređenim dlakama. Svi listovi su uzano do linearno lancetasti sa kratkom lisnom drškom, dugi 10-20 cm, šiljati, celog oboda, donji ponekad nazubljeni, sivo-zeleni. Cvet je 3-4 cm širine, zlatno-žute boje. Plod je jajast, bočno spljošten, obrubljen. Kljun ploda je širok, savijen, go ili rede dlakav. Raste na vlažnim mestima: ivice bara i močvara, zabareni tereni i tresetišta do 1200 m.n.v. Uvek nastanjuje periferne delove zajednice Scirpo-Phragmitetum gde dubina vode ne prelazi 50 cm, a koji tokom leta presuši.
Areal je skoro čitava Evropa izuzev krajnjeg juga i severa. Zapadna granica areala je u atlanskom delu Evrope (Irska, Engleska, Francuska), severna u borealnom delu Skandinavskog poluostrva i zapadnog Sibira, južna na Siciliji, a istočna u zapadnoj Mongoliji.
Taksonomski i fitogeografski značaj u flori Srbije je u tome što pripada sekciji Flammula i seriji Lingua koja obuhvata samo još vrstu R.amurensis rasprostranjenu na Dalekom istoku. Lako se razlikuje od ostalih predstavnika sekcije Flamula i roda Ranunculus po dugačkim, celim, lancetastim sedećim listovima i krupnim cvetovima do 4 cm u prečniku. Odlikuje se izolovanim položajem u sistemu roda Ranunculus filogenetskim vezama sa vikarnim srodnikom u istočnoj Aziji, što ukazuje na njenu reliktnost tj. pripadnost elementima arkto-tercijarne hidrofitne flore.
Sva staništa u Srbiji se nalaze na južnoj granici areala u Evropi. Lokaliteti jezičastog ljutića u Srbiji uglavnom su vezani za područje Vojvodine a samo par lokaliteta su na području istočne i jugoistočne Srbije. Prve podatke o nalazu ove vrste u Zasavici nalazimo u radu Jurišic, Ž. (1911) da bi 1996 / 97. godine ekipa Zavoda za zaštitu prirode Srbije potvrdila prisustvo ove vrste na nekolio lokaliteta duž rezervata. Subpopulacija u slivu Zasavice je mala, nastanjuje površinu od 100 m², a broj primeraka je ograničen na 530, od kojih je oko 1/2 individua u fazi cvetanja. Prema IUCN kategoriji ova vrsta za područje Srbije ima određen status krajnje ugroženi takson (CR-Srb, B/2ac+3ab) a za područje Srbije ima status ugroženog taksona (EN-Yu B/2ac+3ab E).
Aldrovanda vesiculosa L.
NIJE IŠČEZLA IZ SRBIJE NEGO ŽIVI U ZASAVICI
Tokom jesenjih istraživanja rezervata Zasavica, u plavnoj zoni Valjevca pronađena je vrsta Aldrovanda vesiculosa L za koju se smatralo da je iščezla u Srbiji, tako da je Zasavica sad jedino stanište ove vrste u Srbiji.
Porodica Droseraceae u Srbiji prisutna je sa dva roda Drosera koji naseljava sfagnu-mske tresave visokih planina i rod Aldrovanda.Zajedno sa rodom Utricularia (mešinki) pri-pada karnivornim hidrofitnim vrstama Evrope.Ovo je monotipski rod i jedini predstavnik vo-denih biljaka u okviru insektivorne familije Droseraceae.
Aldrovanda je reliktna vrsta poreklom iz terciara,koja naseljava pretežno tople stajaće vode tropskog pojasa.Disjunktno je rasprostranjena u paleoa-rktičkoj, paleotropskoj i australijskoj oblasti, što znači da nema celovitu pokrovnost područja,već se sporadično pojavljuje. Nalazi se na Evropskoj crvenoj listi flore.Ovo je submerzno-flotantna karnivorna biljka koja pliva ispod površine vode, u stajaćim i sporotekućim plitkim vodama bogate vegetaciom. Prezimljava kao cela biljka ili u vodu pupoljaka-turiona.
U mnogim zemljama Evrope je nestala. Prve podatke o prisustvu aldrovande navodi Josif Pančić 1884 god. za okol Beograda-Makiš, zatim Jurišić 1889 za Veliko i Malo okno, poslednji put zabeležena 1977 god na Obedskoj bari. Već preko 30 godina aldrovanda nije zabeležena u Srbiji svrstana je u grupu iščezlih vrsta.Razlog njenog iščezavanja je isuši-vanje bara i močvara, zatim masovno zarastanje i širenje trsti-ka tj. smanjenje vodenog ogledala (kao kod Obedske bare).
Aldrovanda je višegodišnja slobodno plivajuća biljka bez korena sa dužinom do 30 cm.Listovi pršljenasto raspoređeni koji se na vrhu završavaju sa 4-6 bodljikavih izraštaja koji okružuju lisku sastavljenu od dva poluluptasta dela koja se zaklapaju duž glavnog nerva.
