Evropski dabar (Castor fiber) danas je simbol upornosti prirode i ljudskih napora da se isprave greške iz prošlosti. Ova impresivna životinja, poznata kao najveći glodar severne hemisfere i neprevaziđeni graditelj vodenih brana, bila je gotovo u potpunosti istrebljena u čitavoj Evropi, pa i kod nas. Razlozi za nestanak dabra nisu bili slučajni – oni su rezultat dugotrajnog i nemilosrdnog pritiska čoveka na ovu vrstu.

Glavni uzroci nestanka

Primarni uzrok bila je nekontrolisana i prekomerna eksploatacija dabrova. Njihovo krzno smatralo se izuzetno kvalitetnim i cenjenim na tržištu, a meso je, zahvaljujući specifičnim tumačenjima crkve, bilo dozvoljeno za konzumiranje čak i u vreme posta. Posebnu vrednost imale su žlezde „castoreum“, čiji sekret je korišćen u medicini i kozmetici, jer se verovalo da poseduje lekovita i balzamična svojstva. Upravo ta kombinacija verovanja, luksuza i praktične upotrebe dovela je do stalnog i intenzivnog lova, koji je ubrzo desetkovao populaciju širom Evrope.

Uz lov, dodatni faktor nestanka bio je gubitak staništa. Plavne zone, močvare i rečna priobalja, koja su činila prirodno okruženje dabrova, sistematski su uništavana ili pretvarana u obradive površine. U Srbiji su močvarna područja smanjena čak deset puta u odnosu na period s početka XIX veka, kada je dabar još bio prisutan u značajnijem broju. Time je nestalo ne samo životnog prostora za dabrove, već i osnovne baze za njihov opstanak i širenje. Poslednji dabar u Srbiji odstrijeljen je početkom XX veka, čime je ova vrsta potpuno nestala sa naše teritorije. Isti scenario dogodio se i širom evropskog areala.

Međunarodna zaštita i status vrste

Suočeni sa realnošću da dabar gotovo nestaje sa kontinenta, evropske države i međunarodne institucije pokrenule su brojne mere zaštite. Danas se dabar nalazi na listama svih važnijih konvencija i uredbi. Bernska konvencija ga svrstava u Apendiks III, dok ga EU Stanišna i specijska direktiva uključuje u Aneks II i IV. Na globalnom nivou, IUCN Crvena lista klasifikuje dabra kao vrstu sa niskim rizikom, ali i dalje potencijalno ugroženu, što jasno govori da mere zaštite ne smeju prestati.

Ove klasifikacije ne odnose se samo na samu vrstu, već i na njena staništa. Jer, bez očuvanja vodenih i močvarnih područja, povratak dabra bio bi nemoguć. To znači da uz zaštitu životinja mora ići i revitalizacija reka, močvara i plavnih zona – što u praksi znači čuvanje celog ekosistema, a ne samo jedne vrste.

Preostale populacije i njihova važnost

Na početku XX veka u Evropi je ostalo samo šest malih, međusobno izolovanih populacija, i to u Francuskoj (reka Rona), Nemačkoj (reka Elba), južnoj Norveškoj, Belorusiji (reke Njemen i Pripjat) i Rusiji (reka Voronjež). Na azijskom kontinentu opstale su samo tri populacije – dve u Sibiru i jedna na kinesko-mongolskoj granici. Svaka od njih brojala je mali broj jedinki, što je predstavljalo ogroman rizik za genetsku raznolikost i dugoročni opstanak vrste.

Upravo iz ovih preostalih populacija potekle su reintrodukcije koje su kasnije sprovedene širom Evrope. To je proces u kojem se dabrovi ponovo unose u područja gde su ranije izumrli, kako bi se vratila ravnoteža u prirodnim ekosistemima. U mnogim zemljama, uključujući i Srbiju, ovaj proces je doneo pozitivne rezultate – danas ponovo možemo posmatrati dabrove u njihovom prirodnom okruženju, gde grade brane, oblikuju vodene tokove i doprinose biodiverzitetu.

Pouka za budućnost

Priča o nestanku i povratku dabra nosi snažnu ekološku i društvenu poruku. Ona pokazuje koliko čovek svojim postupcima može ugroziti čitavu vrstu, ali i koliko zajednički napori mogu doprineti njenom povratku. Dabar je danas prepoznat kao „inženjer ekosistema“ – njegovim radom stvaraju se močvare, povećava raznovrsnost vrsta i čuva voda u pejzažu. Međutim, da bi ova priča imala trajni uspeh, potrebno je nastaviti sa zaštitom i edukacijom, kako bi se sprečilo ponavljanje grešaka iz prošlosti.

Evropski dabar je, dakle, mnogo više od još jedne životinjske vrste. On je simbol prirode koja može da se obnovi kada joj damo šansu, ali i podsetnik da nijedan prirodni resurs nije neiscrpan. Njegova sudbina uči nas da odgovornost prema prirodi mora biti trajna i neodložna.